Po czym poznać, że u kogoś zaczyna się otępienie?
Pytanie to dotyczy przede wszystkim odróżnienia zdrowego starzenia się mózgu od rozpoczynającego się procesu otępiennego. Demencja (otępienie) może wystąpić także u osób młodych (np. w wyniku uszkodzenia mózgu w wypadkach, zatruciach, udarach czy chorób neurodegeneracyjnych o wczesnym początku), ale najwięcej przypadków występuje wśród osób starszych. I właśnie najtrudniej „wyłapać” początek otępień o późnym i łagodnym początku u seniorów (m.in. chorobę Alzheimera), które to zdają się niepostrzeżenie „skradać”.
Wynika to w dużej mierze z powszechnego przekonania, że starzenie się wiąże się nierozerwalnie z pogorszeniem pracy mózgu, a „starcza demencja” jest naturalnym etapem starości. Za „naturalne” dla wieku starszego uważa się także ograniczenie aktywności, porzucenie zainteresowań, ograniczenie kontaktów społecznych, liczne dolegliwości somatyczne, „depresyjność” czy przewlekły ból. Stany te bywają więc często bagatelizowane i „niezaopiekowane” medycznie. Niezależnie od wieku choroba czy ból pozostają stanem patologicznym, nie stają się z biegiem lat fizjologiczne czy normalne - wymagają diagnostyki i (w miarę możliwości) leczenia. Dotyczy to również chorób otępiennych.
Czym zatem różni się zdrowe starzenie się mózgu od patologicznego?
Mózg nieprzerwanie zmienia się w czasie - od okresu życia płodowego aż po śmierć. Pewne zmiany są w większym stopniu „zaprogramowane” genetycznie, a pewne bardziej zależą od środowiska i podejmowanej aktywności. W późnej dorosłości (ok. 60.-65. r.ż.) u wielu osób obserwuje się typowe wzorce zmian funkcji umysłowych - część się pogarsza, część pozostaje bez zmian, część ulega poprawie.
Osłabiają się: 1) tempo przetwarzania informacji (myśli się nieco wolniej niż w wieku 20 lat), 2) selektywność, przerzutność, podzielność uwagi (np. można wykonywać naraz mniej złożonych zadań), 3) tempo wydobycia danych z pamięci (np. fenomen słowa „na końcu języka” - przypomni się, ale ciut później niż było potrzebne), 4) pamięć operacyjna i funkcje wykonawcze (np. trudniej dokonać obliczeń „w myślach”, spada innowacyjność rozwiązywania problemów).
Natomiast stabilność lub poprawę obserwuje się w zakresie: 1) uwagi prostej (starsza osoba potrafi się skupić na tym, co robi), 2) zdolności językowe (np. wzrasta zasobność słownika, precyzja operowania językiem w różnych sytuacjach), 3) pamięć semantyczna i epizodyczna (m.in. zachowana pamięć codziennych wydarzeń, wzrasta wiedza o świecie), 4) uczenie się nowych rzeczy (nieco wolniejsze, ale efektywne!), 5) korzystanie z doświadczenia w rozwiązywaniu życiowych problemów.
A po czym poznać, że u starszej osoby pojawia się demencja?
Otępienie (demencja) jest zespołem obserwowanych klinicznie różnorodnych objawów wynikających z uszkodzenia mózgu - u podłoża otępienia leży zatem jakaś choroba (np. choroba Alzheimera). Obserwujemy istotne zaburzenia funkcji umysłowych (np. pamięciowych, językowych, uwagowych, wzrokowo-przestrzennych, wykonawczych), a czasem także zaburzenia w obszarze emocji i zachowania. Stan ten jest przewlekły i zwykle postępujący, a przede wszystkim towarzyszy mu pogorszenie w codziennym funkcjonowaniu - osoba chora zaczyna „wypadać” ze swoich dotychczasowych życiowych ról i obowiązków, staje się „nieporadna”, potrzebuje coraz więcej asysty ze strony bliskich.
W zależności od choroby powodującej otępienie i od konkretnej osoby, początkowe objawy mogą być różne. Warto zwrócić uwagę na: ciągłe zapominanie o umówionych terminach, wydarzeniach i rozmowach z ostatnich dni, powtarzanie tych samych pytań i wypowiedzi, gubienie i szukanie przedmiotów, posądzanie innych o ich chowanie czy kradzież, problemy z podaniem daty, trudności w doborze czy rozumieniu słów, nadmiernie uproszczoną i ubogą w „konkrety” mowę, wzrost impulsywności w działaniu, trudności w rozwiązywaniu problemów i planowaniu złożonych działań, opór wobec innych niż zwykle rozwiązań / nowości, niemożność skupienia się, nienadążanie za wypowiedziami innych, kłopoty z orientacją w znajomych miejscach, gubienie się, nieporadność w pracach manualnych / konstrukcyjnych, stany „depresyjne”, niestabilność nastroju, bierność, unikanie dotychczasowych zajęć, zagubienie w nowych sytuacjach (np. na wakacjach, w szpitalu). Z początku chory może być świadomy swoich deficytów i starać się je maskować, np. przez unikanie aktywności, racjonalizowanie problemów (“to z powodu wieku, zmęczenia, zdenerwowania”) czy kompensacje (np. pisanie notatek – „przypominaczy”).
Podsumowując, można i należy rozróżniać zdrowe i patologiczne starzenie się mózgu. Otępienie nie jest „bardziej zaawansowanym etapem starzenia się” - niezależnie od wieku jest to stan patologiczny, odmienny od normy nie tylko ilościowo, ale przede wszystkim jakościowo. Nie istnieje coś takiego jak „demencja / otępienie starcze” - u podłoża leży wymagająca diagnostyki (także różnicowej) i leczenia (choćby objawowego) choroba, a nie wiek. W razie zaobserwowania u siebie lub bliskiej osoby opisanych powyżej niepokojących zmian należy udać się po pomoc do specjalisty - najlepiej psychiatry, psychologa / neuropsychologa, neurologa, geriatry (mających doświadczenie w diagnostyce i terapii zespołów otępiennych). Można także zacząć od rozmowy z lekarzem pierwszego kontaktu.
Sonia Cieślik, psycholog, Łódzkie Towarzystwo Alzheimerowskie
Cały cykl z serii „Otępienie - Q&A” na www.facebook.com/AlzheimerLodz